คราส

   ทรงพระประชวร
ครั้นเวลายามเศษ ณ วันพุธ เดือน ๑๐ ขึ้น ๙ ค่ำ เสด็จกลับประทับในพระบรมมหาราชวังให้ครั่นพระองค์ทรงพระประชวรไม่เสด็จออกว่าราชการ เสวยพระโอสถข้างที่ ณ วันอาทิตย์ เดือน ๑๐ ขึ้น ๑๓ ค่ำ เวลาทุ่มเศษ ทรงจับสั่นไปจมเวลา ๒ ยามเศษ ครั้นสร่างจับแล้ว รับสั่งให้หาพระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนวรจักรธราบุภาพเข้าไปเฝ้าในที่ทรงพระประชวร จึงรับสั่งให้ไปประชุมหมอหลวงมีชื่อประกอบพระโอสถถวาย กรมขุนวรจักรธรานุภาพก็รับพระบรมราชโองการ ออกมาสั่งให้หลวงทิพจักษุประกอบพระโอสถเข้าไปตั้งถวาย

วันอังคาร เดือน ๑๐ แรม ๔ ค่ำ เวลาเช้า ๔ โมงเศษ พระอาการกำเริบมากขึ้น ในทรงเชื่อม กระหายน้ำ พระกระยาเสวยถอยลง พระอาการแปรไปข้างอุจจาระธาตุ พระวงศามุวงท่านเสนาบดี ปรึกษาพร้อมกันเห็นว่า หลวงทิพจักษุถวายพระโอสถมาก็หลายวันแล้ว พระอาการหาคลายไม่ จึงให้ประชุมหมอหลวงว่า ผู้ใดจะรับฉลองพระเดชพระคุณได้ หมอทั้งปวงก็นิ่งอยู่ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท จึงรับฉลองพระเดชพระคุณ ตั้งพระโอสถเข้าไปถวายหลายเวลา พระอาการก็ไม่ถอย

ณ วันจันทร์ เดือน ๑๑ ขึ้น ๕ ค่ำ เวลาย่ำเที่ยงแล้ว พระอาการกำเริบขึ้นอีก ทรงพระอาเจียนพระโลหิตตกเป็นลิ่มเหลวบ้าง ทรงรับด้วยพระภูษาชับพระโอษฐ์ ให้ป่วนพระนาภี จึงรับให้พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ พระประเสริฐศาสตร์ดำรงเข้าไปเฝั้าในที่ จึงรับสั่งว่าพระโรคมากแล้ว ถ้าเห็นพระอาการเหลือปัญญาแพทย์หมอก็ให้กราบบังคมทูล อย่าให้ปิดบังไว้ จะได้จัดแจง

   ทรงขอขมาพระบรมวงศานุวงศ์และท่านเสนาบดี
ครั้น ณ วันพฤหัสบดี เดือน ๑๑ ขึ้น ๑๕ ค่ำ เวลาเช้า ๓ โมงเศษ รับสั่งให้หาพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท กรมขุนวรจักรธรานุภาพ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอกรมขุนบำราบปรษักษ์ เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ที่สมุทพระกลาโหม! เจ้าพระยาภูมธราภัย เข้าไปเฝ้าในที่ทรงพระประชรร จึงรับสั่งว่าวันนี้เบ็นวันพระจ้นทร์เต็มดวง นักปราชญ์ทั้งหลายก็ถึงความดับเบ็นอันมากในวันเพ็ญดังนี้ ควรพระชนมายุจะหมดจะดับในวันนี้เป็นแน่แล้ว ซึ่งขัดเคืองว่ากล่าวแก่ท่านทั้งหลายทั้งปวงมาแต่ก่อนนั้น ขออโหสิกรรมกันเสียเถิดอย่าให้เป็นเวรกันต่อไป
ขอฝากแต่พระเจ้าลูกยาเธอและพระเจ้าลูกเธอด้วย ถ้าจะมีความผิดสิ่งหนึ่งสิ่งใดเป็นข้อใหญ่ ขอแต่ชีวิตไว้ให้เป็นแต่โทษเนรเทศ

ครั้นเวลาย่ำค่ำแล้ว รับสั่งให้หาพระยาบุรุษรัตนราชพัลลภเข้าไปเฝ้า ให้พยุงพระองค์พลิกพระเศียรทับพระพาหาเหมือนอย่างพระไสยาสน์ จึงตรัสว่าเขาตายกันดังนี้

รับสั่งให้พระยาบุรุษ ฯ จุดเทียนชัยและห้ามมิให้ถวายพระหนทางแล้วก็ทรงเจริญพระกรรมฐานสมาธิภาวนานิ่ง ศีรษะสู่ทิศอุดร ผันพระพักตรต่อประจิมทิศ พอย่ำค่ำประถมยามแล้ว พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จสู่สวรรคด ด้งแต่วันทรงพระประชวรมาจนสวรรคตได้ ๓๗ วัน อยู่ในราชสมบัติได้ ๑๘ พระพรรษา สิริพระชนม์ได้ ๖๕ พระพรรษา

พระบรมฉายาลักษณ์ของพระมหากษัตริย์ ผู้ทรงได้รับยกย่องว่าเป็นพระบิดาแห่งวิชาโหราศาสตร์พระองค์นี้ ประดิษฐานอยู่ในห้องประชุมของสมาคมโหรๆ ให้นักโหราศาสตร์ได้ถวายสักการะอยู่เป็นประจำ ถ้าย้อนนึกถึงสภาพภูมิประเทศของบ้านเมืองและสมรรถภาพของยวดยานที่ใช้ในการคมนาคมเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๑๑ คือเมื่อ ๑๐๐ ปีเศษมาแล้ว ก็จะเห็นได้ชดว่า การ